Ewangelicy i Żydzi w Rawiczu - Sarnowie

  ... po raz kolejny odwiedzamy Sarnowę. Od ponad trzydziestu lat stanowi ona odległą od centrum dzielnicę Rawicza. Wcześniej, przez setki lat, była niewielkim, ale liczącym się w Wielkopolsce miasteczkiem, znanym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym, słynącym m.in. z wyrobu płótna.

Przez długie lata Sarnowę zamieszkiwały zgodnie trzy społeczności: katolicy - skupieni w parafii św. Andrzeja Apostoła i św. Doroty, ewangelicy - zrzeszeni w gminie, której centrum stanowiła nieistniejąca dzisiaj świątynia oraz Żydzi - także posiadający w Sarnowie swój Dom Modlitwy.

Niewiele pozostało śladów po dwóch ostatnich grupach wyznaniowych. Spróbujmy jednak odszukać odrobiny wiadomości na ich temat...

Istnieją, sporządzone w języku niemieckim opracowania, przekazujące nam informacje na temat sarnowskich ewangelików. Czytamy w nich między innymi, że: w 1780 roku utworzona została w Sarnowie samodzielna gmina ewangelicka; w 1787 poświęcony został drewniany, zbudowany z pruskiego muru kościół - zbór protestancki, który zaprojektowano na planie prostokąta, z wnętrzem opartym na owalu, z piętrami empor - balkonów, ołtarzem, amboną i piękną chrzcielnicą; w roku 1830 - rozbudowano świątynię (zakończono budowę), prawdopodobnie wówczas powstała kościelna wieża; natomiast dwanaście lat później, w 1842 - wybudowano wolnostojącą, drewnianą dzwonnicę. Rok 1945 przyniósł likwidację gminy ewangelickiej, która  przestała istnieć z powodu wyjazdu z Polski jej członków. Po 1945 - kościół ewangelicki został rozebrany, a chrzcielnicę przeniesiono do kościoła katolickiego, gdzie można ją obecnie oglądać.

W opisywanym okresie funkcje sarnowskich pastorów pełnili:

1787 - 1824 Gottfried Ananias Jacobi z Rawicza (zmarł w 1824 w Rawiczu, gdzie do 1809 roku mieszkał).

1826 - 1871 Ernst Eduard Müller (wcześniej pastor w Altkirch; zmarł 26 maja 1871 roku w wieku 74 lat).

1871 - 1885 Carl Gustav Oehlschläger (zmarł 6 maja 1885 roku).

1887 - 1920 Georg Buchholz (urodzony 20 sierpnia 1861 roku; wyświęcony 16 grudnia 1885 roku; wcześniej pastor w Laurahütte na Dolnym Śląsku).

Po 1920 roku - gminę obsługiwali pastorzy z Miejskiej Górki, Pakosławia oraz Rawicza.

Oprócz ciekawej świątyni - zboru, w Sarnowie istniał, a właściwie istnieje po dzień dzisiejszy, duży (około 1 ha) cmentarz ewangelicki. Nekropolia ta była ogrodzona murem, a jej centrum stanowiła okazała kaplica, po której dzisiaj nie ma śladu. W 2004 roku cmentarz jest w opłakanym stanie. Niewielką jego część zajmuje lapidarium XVIII - wiecznej rzeźby nagrobnej. Eksponowane są tutaj piękne, cenne, rzeźbione w piaskowcu płyty nagrobne, pochodzące z rawickiego cmentarza ewangelickiego. Odwiedzając lapidarium systematycznie, nietrudno zaobserwować, że te wspaniałe przykłady sztuki sepulkralnej z roku na rok, coraz bardziej niszczeją. 

Na terenie dawnego zboru wybudowano nie tak dawno nowy gmach szkoły podstawowej. Dawniej była też w Sarnowie szkoła ewangelicka. Usytuowano ją w bezpośrednim sąsiedztwie świątyni protestanckiej. Jej budynek istnieje, nie jest jednak w najlepszym stanie...

W potężnym, sporządzonym na przełomie XIX i XX wieku, wielusetstronicowym opracowaniu, opisującym dzieje gmin żydowskich w Wielkopolsce oraz w kilku innych, mniejszych objętościowo pracach historycznych i krajoznawczych, odnaleźć można również garść informacji na temat sarnowskich Żydów.

Sarnowa była miastem przed 1407 rokiem. Jest bardzo prawdopodobne, że Żydzi, jak dawniej mawiano Izraelici lub Starozakonni, osiedlali się w mieście już w XV wieku. Dokładnych danych jednak brakuje - stare dokumenty miasta spłonęły w wielkim pożarze Sarnowy, w 1809 roku (pożar wybuchł w domu należącym do Żyda Marcusa Ollendorfa; opis w „Genezaret", IV 2002).

W latach 1830 - 32, w Sarnowie istniała synagoga (w innym miejscu podaje się, że „istniała przed 1869 rokiem"), wybudowana z drewna i gliny, uznawana za „starą" w 1869 roku.

7 września 1885 roku poświęcony został nowy „Dom Boży" (synagoga), usytuowany przy dzisiejszej ulicy Kolejowej. Był to dom mieszkalny z dużą salą modlitw, znajdującą się w podwórzu. Po likwidacji gminy żydowskiej w Sarnowie, w 1922 roku, do 1939 roku była w tym domu ochronka, obecnie (2004) jest mieszkanie.

W dość dużej odległości od granic miasta Sarnowy, w stronę Rawicza, w rejonie, podobnie jak w Rawiczu nazywanym „Judebergi", znajdował się niewielki cmentarz żydowski - kirkut, o powierzchni niespełna 0,1 hektara, może zaledwie około 500 metrów kwadratowych. Powstał prawdopodobnie w 1726 roku albo jeszcze wcześniej. Był ogrodzony murem - tak nakazywała tradycja. Świadkowie opowiadali, że rosły tutaj pojedyncze sosny. Dzisiaj, w 2004 roku, znajduje się w tym miejscu rawickie wysypisko śmieci.

Liczba Żydów mieszkających w Sarnowie, w różnych okresach, przedstawiała się następująco: w 1793 roku - 82; w 1796 - 82 (ogółem było wtedy blisko 1300 mieszkańców); w 1835 - 105 (21 rodzin); w 1842 - 88; w 1849 roku wśród 1616 sarnowian było 4,6% Starozakonnych, a w  dziewięcioosobowej radzie miasta zasiadało 2 Izraelitów; w 1869 - 6 rodzin; w 1885 - 19 osób (Sarnowa liczyła wtedy nieco ponad 1800 obywateli); w 1893 - 31 (8 rodzin); w 1899 - 18, jak wtedy odnotowano „18 dusz"; w 1905 - 17; w 1906 - 10; w 1909 - 10 (ogółem było blisko 1300 sarnowian); w 1913 - 8. W roku 1922 w Sarnowie nie było już Izraelitów. W tym właśnie roku zlikwidowana została sarnowska gmina kahalna, a jej majątek przejął skarb państwa. 

Warto wiedzieć, że z Sarnowy pochodził rabin krajowy (Landrabin) Schwerinu - Meklemburgii, autor książek religijnych, dr Fabian Feilchenfeld, urodzony w 1827 roku, zmarły w Schwerin 16 lutego 1910.

Niewiele znajdziemy w Sarnowie śladów po opisanych w tak skrótowy sposób ewangelikach i wyznawcach religii mojżeszowej. To, co jeszcze pozostało, ulega powoli zatarciu. Pamięć ludzka jest ulotna, świadkowie tamtych czasów odchodzą... I tylko nieliczne cmentarne, granitowe, marmurowe albo mniej trwałe - z piaskowca - tablice, nie tylko na cmentarzu ewangelickim, ale również na terenie cmentarza katolickiego, świadczą o bardzo ciekawych, a czasem jakże skomplikowanych dziejach dawnego, znanego wielkopolskiego miasta - Sarnowy.

Janusz M. Hamielec